Diyarbakır SUR... Bi' Dünya...

'Gezilecek yerler' listenle uyan güne. Güneydoğu'ya göz gezdir, Sur'u seç. Tam bir gün sürecek tren yolculuğuna hazırlan. Gece yolculuğuna başla. Sabaha karşı Ankara Garı'nda ol. Kurtalan Ekspres'i 1.peronda bekle. Örtülü kuşetliye yerleş.

Kayseri'yi, Sivas'ı, Malatya'yı geç, kasaba garlarını geç. Fırat'ın üstünden, Hazar'ın kıyısından geceyi karart. Ergani'de bavul hazırla. Diyarbakır peronuna 26 saat sonra in. Gardan kendini bir taksiyle Sur'a çek.

8 yıl öncesinin terör hendeklerini hatırla; çekinme. Küçük bir otele yerleş. Telefonu at elinden. Sur sokaklarına çık. Sıcak insanıyla tanış. Sık sık "başım gözüm üstüne" desinler. Bütün ideolojik toksinleri paçandan ata ata dolaş, bırak kampları.... Arabaya binme. Varsa bisikletinden inme. Adımlarını sıklaştır. Sur hayatına başla:

DİYARBAKIR ULU CAMİ

Her yerin Ulu'su var. Aksaray'ın, Antalya'nın, Sivas'ın, Bursa'nın, Tarsus'un... Sur'unkine doğu kapısından gir. 1400 yıl önce Mama Tor kilisesinden İslam dünyasının 5. kutsal mabedinin ortaya çıkışına tanık ol.

Diyarbakır'dan hangi medeniyet yapıcı geçtiyse her birinin avlu çeperine bir tuğla koyduğunu düşün. Geçirdiği depremlere rağmen hayatta kalan siyah kesme taşlarında zamanın ruhunu oku. Bir anda bastıran yağmura yakalan; kaçma, güzel ıslan.

Bünyesine aldığı Zinciriye Medresesi'ni, güneş saatini, duvarlarındaki aslan-boğa kabartmalarını, aslanın tabiki vahşi dostluğunu, iki katlı revaklarını, sütun başlarındaki Bizans'ı, onarım ustalığındaki Selçuklu'yu yakala...

HASAN PAŞA HANI

Ulu caminin iç ısıtan avlusundan çıkar çıkmaz yüzünü dön ona. Gazi caddesinde on adım yürü. 450 yaşındaki bu yıllanmış tüccar hanının beşik tonozlarına sokul.

Sokollu Mehmed Paşa'nın oğlunu anlatsınlar sana, "o inşa etti" desinler. "Evliya Çelebi kahveyi burada içermiş, hanın bodrumunda zamanında tam 500 beygir beslerlermiş" diye devam etsinler.

Mistik avlusunda hemen bir kahve söyle kendine. Beklerken hanın Horasan harcına, 6 sütunlu şadırvanına göz gezdir. Kesme taştan iki katlı hanı, telkari dükkanlarını izle. Rengarenk İran şallarını birbirine dola oturduğun ahşap iskemleden.

Eskinin ahırı, yeninin kitabevine keyiflenerek gir, sıra dışı kitaplar bul, "otelde okurum" de. Antikacılarına, şalcılarına, kahvaltı kafelerine gir, insanına laf at, Diyarbakır'ı konuştur. Ardından bir sonraki Mezopotamya durağına hazırlan.

ZİYA GÖKALP MÜZESİ

Bir dönem terör hendeklerinin kazıldığı Sur'da Türk milliyetçiliğinin teorisyeniyle tanışmak...Bu kontrastın ince teli üstünde yürü şimdi. Atatürk'ten 5 yaş büyük kederli bir sosyoloğun kişisel eşyalarının sergilendiği konağı ziyaret et.

İç avlusunda İttihat Terakki'nin fikir babasının çocuk koşturmalarını hayal et. Bir ara, 'Büyük Efendi'yle neler konuşmuştur kim bilir, diye düşün. Daha lisedeyken padişah yerine "milletim çok yaşa" diye bağırdığı için hakkında soruşturma açıldığını, 18'inde kafasına sıktığını, 22'sinde cezaeviyle tanıştığını, 43'ünde Malta'ya sürüldüğünü öğren.

Odalarında dolaşırken kızlarına yazdığı ada mektuplarını hayıflanarak oku. "Burası bizim için Darülfünun!" dediği Malta'daki satırlarında aslında enseyi karartmamaya çalışan bir babanın haklı çabasını hisset.

1824'ten itibaren ailesinin burada kök saldığını gör. Gökalp'i büyüten evin 190 yıl sonra PKK'lılarca ateşe verildiğini, arşivlerin kül olduğunu da bir ara unutma.

MAR PETYUN KELDANİ KİLİSESİ

Dört Ayaklı Minare'yi ararken tanış onunla. Bu 400 yıllık Süryani mabedinin avlusuna sokul. Siyah taşa vuran amber rengi fark et hemen.

İçerdekiler kilisenin şimdi sadece 10 ailelik cemaatinin kaldığını anlatsınlar. Önceleri papazının dahi olmadığını, doğu kilisesine 108 yıl sonra Fransa'dan bir din görevlisinin atandığını öğren. Dünya savaşının, 1915 kaosunun medeniyet bükücü halini yine bir mabet avlusunda hisset.

Apsisine doğru yaklaşırken kalabalığa karış. "Yıllar sonra ilk ayin bu sene gerçekleşti" desinler. Hoşuna gitsin. Sonra dışarıdan çan kulesini izle. Kilise kapısındaki yerel çöreği unutma, tadına bak.

Semavi olsun olmasın her türlü inançtan ilahi öngörüyü hissetmek isteyenlerin yüzüne vuran mum ışığını izle.

SÜLÜKLÜ HAN

Adının tedavi için zamanında buradaki kuyudan çıkarılan sülüklerden geldiğini bil. Bakırcıların, demircilerin arasından hana girer girmez 1683 yılına kadar git. Hanı yaptıran Hanilioğlu Mahmut ile kız kardeşi Atike'yi canlandır kafanda, "hani, hani" diyesin gelsin.

Eskiden 3 katlı olduğunu, şimdi neden tek kat kaldığını anlamaya çalış. Giriş kapısındaki kitabede siyah bazalt taşlı yapının tarihçesini beş dilde oku.

Sütlü melengiç kahvesini, reyhan şerbetini ya da yöresel kırmızı şarabını tat. Süvarileri de unutma tabii. Hanın Milli Mütareke'de atlıların karargahı olduğunu hatırla.

SUR'DA YE İÇ SEV

Çok yürüdün, şekerin düşüyor. Tarihi bölgenin kitaba geçmiş lezzetlerini ara şimdi. Sokaktan ayrılma. Remzi Usta'da ciğer ye, nezih kalabalığa rağmen vaktinde gelen servisi değerli bul.

Selim Usta için uzun yürü, kale kapılarını geç. Kaburgayı, mumbarı tat. Kilo al çık. Tatlı için kadayıfçı Saim Usta'nın yolunu tut. Glikoza gömülmemiş tadı yakala. Peynir helvalı, çökelekli kahvaltıyı hanlarda yap, masana 14 tabak dizsinler.

400 yıllık hamamın restorana dönüştüğü Fırın-ci'yi ise atlama. Bir öğünü kubbesi altında geçir. Sonraki güne başka başka kahvecileri, tatlıcıları, fırınları ekle.

ARKEOLOJİ MÜZESİ - ATATÜRK'ÜN KARARGAHI

Prehistorik Diyarbakır'a hoş geldin. Arkeoloji müzesine Neolitik Tunç'tan, Urartular'dan gir; Asurlar ve Romalılar'dan çık. İçerisi ferah, sıkılma. Bir ara Emevi ordusuna katıl, Batman tarafında Malabadi köprüsünü kurmaya çalış Artuklular'la. Akkoyunlu Bey'i ol, minareler dik.

Sikke koleksiyonları, sedef işlemeli komodinler, divan örtüleri ve gümüş simli bindallılar arasında başını döndür. İlk neolitik obaları, yemenileri gör. 2500 yıl öncesindeki kemer tokalarına şaşır, insanın her dem estetik arayışına hayran ol. Bizans, Sasani, Osmanlı derken 30 bin eser karşılayıp yutsun seni.

Müzenin kafesine çık şimdi. 600 metreden Dicle'yi kahve kokularıyla izle. Bahçede hepsine girecek vaktin olmasa da St. George Kilisesi, Hz. Süleyman Camii, 27 Sahabe Türbesi, Artuklu Kemeri, Aslanlı Çeşme ve eski cezaevi binasından bir seçme yap kendine.

Atatürk'ün karargah binasını pas geçme. Paşa'nın 600 yıllık köşke 1916'da Kolordu Komutanı sıfatıyla, 21 yıl sonra da Cumhurbaşkanı olarak girdiğini hatırla. Karargahtaki balmumu heykeli selamla, gururlan ancak heykelde bi' olmamışlık hisset.

Geniş eyvanlı siyah-beyaz taşlar arasından çık sonra ve Sur'da yine keyifle kaybolmayı dene.

4 AYAKLI MİNARE

Yaş 523, ayak dört...Türkiye'de tek örnek olan Akkoyunlu minaresine yürü şimdi. Sütunların arasına yerleş. 25 metrelik yapıyı aşağıdan izle.

Dört ayağı 4 mezhebi simgeliyormuş, sütunların altından yedi defa geçersen dileğin kabul oluyormuş, desinler.

Minareyi izlerken ondan ayrı duran Şeyh Mutahhar camisini fark et. Sur'un münzevi isimlerinden biri olduğunu düşün Mutahhar'ın. Halkın ağız dönmeyince 'Şeyh Matar' deyişine gülümse. Caminin tek kubbesinin insani simetriğini beğen. Amberli mihrabına uzun uzun bak. 

Bu arada, hava kararıyor, otele doğru yola koyul. Sokak tatlarıyla, demirci sesleriyle, ferah hanları ve insanlarıyla bayılacağın Sur'a veda et artık:

"Başım gözüm üstüne..."